Η Σονάτα των φαντασμάτων

του Αύγουστου Στρίντμπεργκ

Με τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τον θάνατο του Αύγουστου Στρίντμπεργκ, ανεβαίνει στο «Studio Όρα» στη Θεσσαλονίκη, από την ομάδα Angelus Novus και σε σκηνοθεσία Δαμιανού Κωνσταντινίδη, ένα από τα πιο σημαντικά έργα του σουηδού συγγραφέα και της παγκόσμιας δραματουργίας.

Ο συγγραφέας

Όταν «κατηγορήθηκε» ο Στρίντμπεργκ ότι δεν γράφει ευχάριστα έργα σαν εκείνα που προτιμάει το κοινό, ο σκανδιναβός συγγραφέας αποκρίθηκε :

«Εγώ βρίσκω τη χαρά της ζωής, στον τρομαχτικό της αγώνα». 

O Johan August Strindberg (22 Ιανουαρίου 1849-14 Μαΐου 1912), ο « επαναστάτης» δραματουργός, γεννήθηκε στη Σουηδία. Από πολύ νεαρή ηλικία παρουσίασε οξυμένη πνευματική και συναισθηματική νοημοσύνη και ευαισθησία. Η μητέρα του πέθανε όταν ο  νεαρός Αύγουστος ήταν δεκατριών ετών. Το θλιβερό γεγονός τραυματίζει ανεπανόρθωτα τον ψυχισμό του. Ο πατέρας του,  φορέας παράδοξων κοινωνικών αλλά και θρησκευτικών αντιλήψεων,  επηρέασε  επίσης  σημαντικά τον  συγγραφέα ενώ η μόνιμη οικονομική δυσπραγία της οικογένειας, άσκησε πάνω του  τη δική της αρνητική επιρροή. Ο ιδιοφυής  αυτός Σκανδιναβός, ήταν ένας ευαίσθητος  συγγραφέας που υπέφερε από   εφιάλτες, κατάθλιψη, νευρώσεις, άφθονα ψυχωτικά επεισόδια αλλά και εχθρικές κριτικές.  Ο Στρίντμπεργκ, μοναδικός στην ικανότητα «ένδυσης» της παράνοιάς του με καλλιτεχνική  μορφή, μοναδικός  στην απόσταξη του «ζωτικού χυμού» των νευρώσεων του, αφαιρεί μέσω του  φίλτρου της συγγραφικής του ιδιοφυίας, κάθε περιττό κατακάθι και  μετατρέπει τις ψυχώσεις του σε κρήνη,  σε πηγή δημιουργίας. Την εποχή που ο συγγραφέας έγραψε την Σονάτα (1907), περνούσε μια από τις χειρότερες κρίσεις του, κατάφερε όμως  να ολοκληρώσει μέσα σε διάστημα 10 εβδομάδων, τρία γνωστά θεατρικά του έργα («Καταιγίδα», «η Σονάτα των Φαντασμάτων», «Καμένο σπίτι»). Αντιπροσώπευε τον ιδανικό καλλιτέχνη του 19ου αιώνα, αυτόν της ελεύθερης προσωπικότητας, τον ασυγκράτητο κι απελευθερωμένο από συμβατικότητες.  Η μόνη σταθερή κατάσταση που τον  περιέβαλε ήταν  αυτή της  διαρκούς αναζήτησης. Έψαχνε συνέχεια μεθόδους αποφόρτισης του  πάθους του -που δεν ήταν άλλο από την ανάγκη του για  προσωπική  έκφραση  μέσω  της  καλλιτεχνικής  δημιουργίας-. Και μάλιστα, μέσω διαφόρων μορφών τέχνης. Έγραψε μυθιστορήματα, μικρές ιστορίες και δοκίμια της Σουηδικής ιστορίας. Η επιρροή του στη λογοτεχνία υπήρξε ευρεία. Όπως και ο Leo Tolstoy, o σημαντικός αυτός  Σκανδιναβός  συγγραφέας  ποτέ δεν έλαβε το βραβείο Νόμπελ για τη λογοτεχνία. Ως δραματουργός έγραψε περισσότερα από 70 θεατρικά έργα και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους Γερμανούς εξπρεσιονιστές, για τους Eugene O' Neill, Eugene Ionesco, Tennesse Williams ενώ η επίδρασή του ήταν εμφανής σε έργα  των Harold Pinter, Samuel Beckett, John Osborne, John Arden και άλλων.  Κατά τα χρόνια 1913-1915,  πραγματοποιήθηκαν  1000 παραστάσεις 24 έργων του σε 62 γερμανικές πόλεις. Πίσω από τον Αύγουστο Στρίντμπεργκ, κρύβεται μια τεράστια ενέργεια δημιουργίας και ένας αέναος πειραματισμός που τον ταξίδευε σε διάφορα καλλιτεχνικά ρεύματα. Ο Σουηδός συγγραφέας και  δραματουργός, ήταν επίσης ζωγράφος,  γλύπτης, φωτογράφος, αλλά και αλχημιστής. Η συμβολή του στον τομέα της φωτογραφίας, ήταν σημαντική. Χρησιμοποιούσε παράλληλα διάφορα εφέ για να δημιουργήσει  την εικόνα του κόσμου σαν παραίσθηση. Από το σύνολο του φωτογραφικού του έργου έχουν σήμερα διασωθεί περίπου 60 φωτογραφίες - πορτρέτα.  Σε προσωπικό αλλά και καλλιτεχνικό επίπεδο, χαρακτηρίζονταν επίσης από μια διαρκή αντιπαλότητα- φαινομενικά τουλάχιστο- με το γυναικείο φύλλο.  Και οι τρεις γάμοι του διαλύθηκαν ενώ οι γυναικείες φιγούρες στην καλλιτεχνική του δημιουργία αποκτούν άλλες ιδεολογικές, αισθητικές κοινωνικές αλλά και συμβολικές διαστάσεις. Ο διαταραγμένος ψυχικός κόσμος του, οι δραματικές στιγμές της ζωής του, αλλά και το ανήσυχο πνεύμα του «καθρεφτίζονται» έντονα  σε όλες τις  δημιουργικές του φάσεις. Το 1908 εγκαταστάθηκε σ` ένα σπίτι το οποίο αποκαλούσε «Ο Γαλάζιος Πύργος» στην κεντρική Στοκχόλμη κι έζησε εκεί μέχρι και το 1912. Σήμερα, αυτό το σπίτι είναι μουσείο. Τα Χριστούγεννα του 1911 αρρώστησε βαριά με πνευμονία  από την οποία δεν ανέρρωσε  ποτέ  πλήρως. Πέθανε από καρκίνο  του στομάχου στις 4 Μαίου 1912 σε ηλικία 63 χρονών.   

Το κείμενο και η δραματουργία του

Απόκοσμες, αινιγματικές φιγούρες, ψυχές που αλληλοεξοντώνονται μέσα σε αποπνικτικά μεσοαστικά δωμάτια. Ένας φιλόδοξος φοιτητής γλωσσών, ένας σακάτης καταχθόνιος γέρος διευθυντής- κλέφτης ψυχών που ανήκει στην οικογένεια των «βαμπίρ Χούμελ», μια μαγείρισσα που δεν φεύγει ποτέ και την έχουν φορτωθεί εξαιτίας των αμαρτιών τους, μια μούμια, μια γαλατού που την βλέπουν όσοι έχουν γεννηθεί Κυριακή, παράθυρα και πόρτες που ανοιγοκλείνουν με τρόπο ονειρικό αποκαλύπτοντας απόκοσμες μορφές μέχρι να κλείσει το παραβάν του θανάτου... Οι τοίχοι στο δωμάτιο των υακίνθων, αποπνέουν θάνατο. Ο Στρίντμπεργκ, με μια μοναδικής, ιδιοφυούς  δημιουργικότητας  «σχιζοφρένεια», είναι μια θεατρική μορφή που  αλλάζει συνέχεια  μάσκες, αλλάζει μορφή,  παίζει με τον εαυτό του κάνοντας άλματα  στην αναζήτηση νέων τεχνικών  (στα σαράντα χρόνια της δημιουργίας του παρουσιάζεται τη μια ρομαντικός, την άλλη νατουραλιστής, πότε εξπρεσιονιστής, πότε υπερρεαλιστής, άλλοτε συμβολιστής κι άλλοτε υπαρξιστής). Κάνει επίσης  άλματα  παίζοντας  με το χρόνο γυρνώντας πότε στο παρελθόν, πότε στο -άγνωστο- μέλλον, στο εξωπραγματικό αλλά και  στην οδυνηρή πραγματικότητα. Η δραματογραφική τεχνική της απαισιόδοξης σονάτας διαφέρει κατά πολύ από εκείνη της εποχής του καθώς ο Σκανδιναβός συγγραφέας, ανιχνεύει αφύσικες πνευματικές καταστάσεις καταγγέλοντας έμμεσα όχι τόσο τη συμπτωματική κοινωνική διαφθορά όσο ελαττώματα της ανθρώπινης φύσης.  Αναζητούσε μιαν άλλη, διαφορετική από αυτήν που συνήθως γνωρίζουμε,  οπτική  των αντικειμένων, των τοπίων, των φυσικών φαινομένων. Εισάγει (επηρεασμένος από τον Σοπενχάουερ, τον Φρόιντ αλλά και τον προσωπικό του φίλο Νίτσε), μια μορφή εξπρεσιονισμού, της παραισθητικής – ψευδαισθησιακής θεώρησης της ζωής.  Η σονάτα των φαντασμάτων, με έντονους απόηχους εξπρεσιονιστικών πρακτικών, δύσκολο όμως να καταταγεί αποκλειστικά σε συγκεκριμένο είδος, αποτελείται από διαλόγους  κοφτούς, δυνατούς, και σφιχτοδεμένους. Καταρρίπτει τον χρόνο και τον χώρο, χωρίς να ενδιαφέρεται για τη λογική συνέπειά τους. Ένα θεατρικό έργο που αντανακλά σαν καθρέφτης, την δίμορφη ψυχή των ηρώων του. Ο συνταγματάρχης, δεν είναι συνταγματάρχης, η μούμια δεν είναι μούμια, ο φαινομενικά καλός Χούμελ είναι ένας διεφθαρμένος κλέφτης ψυχών, η όμορφη νέα  είναι άρρωστη… Συντελείται μια ακτινογραφική ενδοσκόπηση της ανθρώπινης δυστυχίας μέσω των ηρώων. Καμωμένη με τέτοια σκληρότητα, κι όμως, τόσο συγκινησιακή. Αλλά δεν είναι αυτό κυρίως που χαρακτηρίζει την σονάτα. Έργο βαθιά ανθρώπινο, το ονειρικό αυτό δράμα εναποθέτει  στη θέση των «αληθινών» προσώπων , συμβολικές μορφές -δίχως όμως να αρνείται τον κόσμο μέσα στον οποίο ζει-. Η αλήθεια σκοτώνει. Κανείς δεν είναι καθαρός και τίμιος. Μια διαμάχη συντελείται  μεταξύ  των τάξεων, υπό συνθήκη  κοινωνικών  φόβων, διαφθοράς και χρήματος. Το κείμενο έχει αναμφίβολα και  μια κοινωνική διάσταση. Πίσω από όλα αυτά όμως ανιχνεύεται η αμφίσημη και ρευστή φύση  των ανθρώπων (του ίδιου του συγγραφέα). Αυτό που ο ίδιος μαρτυρικά βιώνει, προσπαθεί να το εκφράσει μέσω της γραφής. Αντικαθιστά λοιπόν τα ρεαλιστικά πρόσωπα με αδύναμες, αμφίσημες ψυχές ίδιες με τη δική του.  Μια συνειρμική δομή βασισμένη στην λογική του ονείρου.

Η παράσταση

Το κείμενο σε καμία περίπτωση από μόνο του δεν μπορεί να ερμηνευτεί ως αυτοτελής αισθητική μονάδα αλλά όλη  η παράσταση μαζί σαν ένα κράμα, ένα συνονθύλευμα θεσμικών και  κοινωνικών,   διαστάσεων, ως φορέας ιδεών και ψυχικών αντιπαραθέσεων.  Το έργο αυτούσιο, παρουσιάζει μεγάλο βαθμό δυσκολίας σκηνικής αναπαράστασης του και ο λόγος που συμβαίνει αυτό,  είναι πολυσήμαντος. Κατ αρχήν, λόγω των σκηνικών του δυσκολιών, έπειτα, λόγω της φόρμας του – σονάτα γραμμένη με την τριμερή φόρμα μιας μουσικής σονάτας-, με τρία αυθύπαρκτα θέματα συνδεόμενα μεταξύ τους με επιμέρους μοτίβα.  Ο Στρίντμπεργκ ο ίδιος ζητούσε σε γράμματα της εποχής  του,  η Σονάτα να παίζεται με μοναδικό σκηνικό τα ριντό. Εκτιμούμε λοιπόν αρχικά τον σεβασμό στο έργο του μεγάλου σουηδού δραματουργού, καθότι η παράσταση μπορεί να μην χρησιμοποίησε ένα μόνο ριντό , άγγιξε όμως σχεδόν πλήρως την σκηνική διευθέτηση που ο ίδιος ο συγγραφέας θα επιθυμούσε, -τη στιγμή μάλιστα που πρόκειται για κείμενο που  έχει το πλεονέκτημα να μπορεί να ερμηνευτεί με ποικίλους τρόπους-. Η σκηνοθετική γραμμή  έμεινε επίσης πιστή και σε μια άλλη επιθυμία του Στρίντμπεργκ που χαρακτήριζε το έργο «δράμα δωματίου» και με μια άκρως επιμελημένη σκηνική αποδόμηση, φορτισμένη συναισθηματικά και ψευδαισθητικά, αιωρούμενη ανάμεσα στο φαντασιακό και το αληθινό, πετυχαίνει μια ποιητική μετατόπιση της διττής πραγματικότητας της ανθρώπινης φύσης αλλά και της κοινωνίας, πάντα  με ευλαβική πιστότητα στο κείμενο, στο ύφος, στο ρυθμό του και στο ψυχολογικό υπόβαθρο των ηρώων-ψυχών τους.  Οι ηθοποιοί λίγο πριν το τέλος της παράστασης βγάζουν τα κουστούμια τους μένοντας με εσώρουχα σε χρώμα του δέρματος, τονίζοντας συμβολικά την απογύμνωση της ψυχής τους.  Κάπου εκεί βρίσκεται και η λύτρωση. Σε ερμηνευτικό επίπεδο, όλοι ανεξαιρέτως οι ηθοποιοί κινήθηκαν σωστά, με συνέπεια, συγχρονισμό, και έντονη θεατρικότητα. Θα ξεχωρίσουμε τον Αναστάση – Δημήτρη Ροϊλό, που επέδειξε για μια ακόμα φορά την καλλιτεχνική φύση του, την  τίμια μανιέρα  του και προπαντός την ανεξάντλητη εκφραστικότητα του (στην συγκεκριμένη παράσταση κυρίως των χεριών του). Ο  Κωστής Ραμπαβίλας (φοιτητής Άρκενχολτζ), σωστός συναισθηματικά, κινείται  άνετα στον χώρο, έχει έντονα θεατρικά χαρακτηριστικά, πολύ καλή εκφορά του λόγου και εκφραστικότητα.  Η όμορφη Αναστασία Μιροσνιτσένκο ως Νέα και ως Μούμια, φαίνεται ταλαντούχα, συνεπής, με υπέροχη κίνηση.  Το χλωμό προφίλ της στο παράθυρο του σπιτιού είναι εικόνα υψηλής αισθητικής και άκρως γοητευτική.  Ανυπομονούμε να την δούμε όταν αποβάλλει εντελώς την ξένη προφορά της και νοιώσει πιο σίγουρη για τον εαυτό της. Δεν μπορούμε όμως να μην αναφέρουμε και την Δέσποινα Κολτσιδοπούλου (Θυρωρός / Μπένγκτσον / Μαγείρισσα) που μας πείθει απόλυτα,  η υποκριτική της έχει δύναμη και φλόγα, ο λόγος της είναι γάργαρος και  πεντακάθαρος, σίγουρα δεν περνά απαρατήρητη. Το υπέροχο μακιγιάζ  της Μελίνας Γλαντζή –στοιχείο κυρίαρχο  της παράστασης-, σε μεταφέρει σε τόπους ονειρικούς και εντείνει την αίσθηση του απόκοσμου, του εξωπραγματικού. Ιδιαίτερα εντυπωσιακός ο φωτισμός ενώ οι ήχοι και η μουσική επιβλητικότατοι, ενταγμένοι και συγχρονισμένοι απόλυτα στο πνεύμα και την ατμόσφαιρα του έργου. Υπάρχει μια απόλυτη αρμονία στην όλη αισθητική της παράστασης με αποτέλεσμα ο θεατής να μεταφέρεται ψευδαισθητικά  στον σκηνικό τόπο. Τα κουστούμια, σε ύφος εξωχρονικό και ονειρικό είναι ιδιαίτερα  επιμελημένα και ενταγμένα στο  κλίμα. Ιδιαίτερη μνεία χρήζει το  εξωπραγματικό κουστούμι  της μαγείρισσας που κρατώντας κάποια χαρακτηριστικά της μόδας της εποχής, είναι ιδιαιτέρως εμπνευσμένο και καταλυτικό. -. Mια πολύ καλοδουλεμένη και σε κάποια σημεία « επιμελώς ατημέλητη» παράσταση, με ευχάριστες νότες διακριτικού χιούμορ που απαλύνουν τις τραγικές προεκτάσεις. Το όλο ενχείρημα είναι ίσως το  αποτέλεσμα  ενός μεγάλου στοιχήματος ανάμεσα στον  σκηνοθέτη Δαμιανό Κωσταντινίδη  και τον εαυτό του, στοίχημα το οποίο φαίνεται ότι τελικά κέρδισε. Και το κυριότερο, μας κάνει ευτυχείς γιατί μπορέσαμε να κατανοήσουμε  καλύτερα ένα τεχνικά δυσπρόσιτο (κυρίως στην σκηνική πραγμάτωση του), αριστούργημα της θεατρικής γραφής. Το μόνο που θα αλλάζαμε, είναι το motto της παράστασης  μετατρέποντας το,  από  «μια κωμωδία με τραγικό βάθος», σε «μια τραγωδία  (εξ ορισμού και μόνο…) με κωμικό βάθος» Μια παράσταση που μας «ταξιδεύει» από το πραγματικό στο φαντασιακό-ονειρικό, από  το καλό  στο κακό,  από τη λογική στην παράνοια.

Απόδοση στα ελληνικά – Σκηνοθεσία: Δαμιανός Κωνσταντινίδης

Σκηνκά – Κοστούμια – Φωτισμοί: Απόστολος Αποστολίδης

Μουσική: Κωστής Βοζίκης

Μακιγιάζ: Μελίνα Γλαντζή

Βοηθός σκηνοθέτη: Αντιγόνη Μπάρμπα

Βοηθός ενδυματολόγου: Διδώ Γκόγκου

Παίζουν:

Δέσποινα Κολτσιδοπούλου

Αντιγόνη Μπάρμπα

Αναστασία Μιροσνιτσένκο

Πέτρος Παπαζήσης

Νίκος Πολοζιάνης

Κωστής Ραμπαβίλας

Αναστάσης-Δημήτρης Ροϊλός

Γιώργος Σοφικίτης

Στεργιάνα Τζέγκα.

Φωτογραφίες: Αθανάσιος Μπαμπάκης

Studio «Όρα»

Αντωνίου Καμάρα 3  (έναντι Χ.Α.ΝΘ., δίπλα στο Θέατρο Όρα)

Πέμπτη, Παρασκευή, Σάββατο στις 9.15 μ.μ., Κυριακή στις 8.00 μ.μ.

Διάρκεια παράστασης: 1 ώρα και 20 λεπτά, χωρίς διάλειμμα

Τιμές εισιτηρίων: 12 ευρώ (κανονικό), 8 ευρώ (φοιτητικό, ομαδικό, Ο.Λ.Μ.Ε.)

5 ευρώ (ατέλειες, Ο.Α.Ε.Δ.)

Κρατήσεις: 2310232799 και 6945373811