Κρήτες

του Ευριπίδη

Σε παγκόσμια πρώτη, ως ενιαία αυτόνομη παράσταση, είδαμε στο Φεστιβάλ Αρχαίου Δράματος Αθήνας το σωζόμενο υλικό από το έργο «Κρήτες» του Ευριπίδη.

Σύμφωνα με την προσέγγιση του σκηνοθέτη  Γιώργου Ζαμπουλάκη πρόκειται για υλικό σπαραγμένο, πρωτογονικό, αιρετικό, παράξενα γοητευτικό, αμφίσημο, που αντλεί την καταγωγή του από παλαιότερο, του Θηβαϊκού, μυθολογικό κύκλο, τον Μινωικό. Η ένωση της Πασιφάης με τον ταύρο και η γέννηση του Μινώταυρου είναι η συνθήκη που χρησιμοποιεί ο Ευριπίδης για να γράψει ένα έργο - ανατομία της ανθρώπινης ψυχής και να ορίσει την ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους.  Ωμοφαγία, κτηνοβασία, σύμμεικτη φύση (υβρίδιο), άνθρωπος και ζώο (Μινώταυρος), επινόηση σύμμεικτης φύσης (τεχνικό υβρίδιο), άνθρωπος και πουλί (Ίκαρος), λαβύρινθος σύμβολα που χαρτογραφούν τα πιο ακραία ένστιχτα, τις πιο κρυφές επιθυμίες των ανθρώπων. Η παράσταση ερευνά τη συστημική καταπίεση της ανθρώπινης επιθυμίας, το θέμα της αποδοχής του διαφορετικού, την καταγωγή και τα όρια της ανθρώπινης συμπεριφοράς καθώς και την διαρκή πτώση (παρέκκλιση) της φύσης του ανθρώπου.

Η δράση και το ιστορικό του έργου:

Από τους Κρήτες (γύρω στο 430 π.Χ.) έχουν σωθεί ελάχιστα αποσπάσματα, γεγονός που καθιστά πολύ δύσκολο το έργο της ασφαλούς ανασύνθεσης της υπόθεσης του δράματος.  Η δράση εκτυλίσσεται έξω από το παλάτι του βασιλιά Μίνωα στην Κνωσό. Μετά την προλογική ρήση από στόματος θεού, την οποία ίσως εκφωνούσε η θεά Αφροδίτη, ως αγγελιοδόχος του πάθους της Πασιφάης (ή ο ίδιος ο Ποσειδώνας) και η οποία θα εξέθετε την προϊστορία, ο Μίνωας, ανάστατος από τις διαδόσεις για τη γέννηση του Μινώταυρου, καλεί τους ιερείς του Ιδαίου Διός, πατέρα του, για να ζητήσει τη συμβουλή τους και να εξευμενίσουν το αφύσικο τέρας. Οι ιερείς καταφτάνουν τραγουδώντας στην Πάροδο ένα άσμα για τον ασκητικό τους βίο και τις βακχικές τελετές. Ακολουθεί μια σκηνή κατά την οποία ο Μίνωας ζητεί από το Xορό να του δώσει πληροφορίες για τη φύση του Μινώταυρου.  Η κορυφαία σκηνή του έργου, συνάντηση Μίνωα - Πασιφάης, σώζεται σχεδόν ακέραιη. Η Πασιφάη παρουσιάζει τον εαυτό της ως θύμα της θεϊκής οργής, εξαιτίας της ανυπακοής του Μίνωα που είχε υποσχεθεί ότι θα θυσιάσει τον λευκό ταύρο που του έστειλε ο Ποσειδώνας, ενώ αυτός τον κράτησε στα κοπάδια του. Ο Μίνωας, τυφλωμένος από οργή, δεν δέχεται καμία δικαιολογία και φυλακίζει την Πασιφάη μαζί με την Τροφό της στα υπόγεια του παλατιού. Στο τέλος, κάποιος θεός, πιθανώς ο Ποσειδώνας ή η Αθηνά, πρόσταζε να συγχωρηθεί η Πασιφάη και να μη θανατωθεί ο Μινώταυρος.

Προσέγγιση

Κατά πάσα πιθανότητα ο μύθος έχει αντληθεί από κάποιο τελετουργικό γάμο της σεληνιακής ιέρειας η οποία φέρει κέρατα αγελάδας και του ηλιακού βασιλιά-Μίνωα ο οποίος φέρει προσωπείο ταύρου. Η σύμμειξη έχει συμβολικό χαρακτήρα στο μύθο αλλά αποκτά μια άλλη διάσταση στην τραγωδία καθώς οι ήρωες βρίσκονται αντιμέτωποι με την επιθυμία και την πραγμάτωση του αδιανόητου. Επισημαίνεται έντονα η παγίδευση στον ιστό της θεϊκής βούλησης ή τιμωρίας, όπως και σε άλλα έργα του συγγραφέα, καθώς επίσης κι η ακραία επιλογή που καταμετρά την εσωτερική δυναμική της ανθρώπινης φύσης στα όρια της ύβρης. Στην συγκεκριμένη τραγωδία ο  Μίνως, ο κοσμικός κι ιερός βασιλιάς της ομώνυμης δυναστείας, από το γένος των Δωριέων, εκτοπιστής των προγενέστερων Αιολών  κι έγκυρος εκπρόσωπος των ηλιακών, φαλλικών αρετών, μη θυσιάζοντας τον ταύρο που του εξασφάλισε την εξουσία, διαπράττει ύβρη και εκτίθεται απέναντι στον θεϊκό «φόβο-σέβας»  καθώς παραδίδεται στην παρόρμησή του για υλική κατοχή εις βάρος ανώτερης δύναμης, διαταράζοντας έτσι τις ισορροπίες στη σχέση του με τους θεούς και συγκεκριμένα με τον Ποσειδώνα. Μοιραία, η πρώτη και φαινομενικά αθώα παραβίαση θα φέρει την δεύτερη, η οποία καθιστά ταυτόχρονα την Πασιφάη-βασιλική σύζυγο, θύτη του εαυτού της και θύμα της θεάς, οδηγώντας την έτσι μέσα από την ακραία σωματική και ψυχική εξουθένωση στην εξ ίσου ακραία συνειδητοποίηση της σκοτεινής φύσης της και των ερμητικών μυστηρίων της. Η ροή των γεγονότων θα οδηγήσει αργότερα την κόρη της με την ίδια κινητήρια δύναμη, την αλόγιστη παράδοση στο ερωτικό πάθος, να γίνει η αιτία του φόνου του τερατώδους γόνου της μητέρας της από τον Θησέα, λυτρώνοντας και καταδικάζοντας ταυτόχρονα τις καθεστηκυίες δομές της «πόλης». Σε επίπεδο βασιλέων, μυστών αλλά και θεών οι οποίοι ταυτίζονται με τον βασιλέα και την βασιλική σύζυγο-ιέρεια στην διάρκεια των τελετουργικών λατρειών, ο μύθος συμπλέκεται με την τραγωδία προσφέροντάς μας στο βαθμό που μπορούμε να την ανιχνεύσουμε, μια δραματουργία συμβολική και ψυχογραφική ταυτόχρονα, οριοθετώντας στα άκρα την ανθρώπινη φύση μέσα από τις θεϊκές καταβολές αλλά και την ζωώδη, καταγωγική της υπόσταση. Οι πολλαπλές δυναμικές της ηρωίδας την καθιστούν ως σεληνιακό σύμβολο,  ευμετάβλητη και πολυπρόσωπη, γονιμοποιό μέσα απ’ τη σάρκα και την εξουσία της, καταστροφική μέσα από την έκσταση του ανεξέλεγκτου πάθους και πνευματική μέσα από την αποκάλυψη του μυστηρίου.

Η παράσταση κινήθηκε στα πλαίσια ενός τελετουργικού δρώμενου μέσα από κινήσεις και ήχους οι οποίοι ενίσχυαν την μυστηριακή δυναμική και την τελετουργική διάσταση του ημιτελώς διασωθέντος μύθου. Η δραματουργία, εμφανώς προϊόν συστηματικής μελέτης και μόχθου κινήθηκε επιδέξια ανάμεσα στο υπάρχον και στο υποβόσκον ενώ προσέφερε ταυτόχρονα μια σταθερή βάση στην σκηνοθετική οπτική για να αναπτυχθεί μέσα από την εναλλαγή ολοκληρωμένων μονολόγων, θραυσμάτων λόγου, κραυγών κι επικλήσεων επικυρώνοντας την ιδιότητα του ιερού δράματος στο έργο και καλύπτοντας τα κενά με  ισχυρό αναμνησιακό υλικό που ενίσχυσε τα διασωθέντα τμήματα. Το αποτέλεσμα ολοκλήρωσαν λειτουργικά και αισθητικά τα εξαίσια κοστούμια κι οι εμπνευσμένες μάσκες οι οποίες επισήμαναν διαυγώς  παγιωμένες ιδιότητες, συναισθηματικές και διανοητικές διαπλοκές, αρχετυπικά πρότυπα και τις σύγχρονες προεκτάσεις τους. Η μουσική κι οι χορογραφίες ανέδειξαν και τον τελετουργικό χαρακτήρα και την ψυχοκινητική διάσταση ολοκληρώνοντας μέσα από διαρκείς κύκλους το εκστατικό παραλήρημα, την αλληγορική φύση αλλά την δικανική επιχειρηματολογία των διασωθέντων αποσπασμάτων και της δραματουργικής τους σύνθεσης κι ανάδειξης. Ως προάγγελος-ξεναγός η φωνή του Σταύρου Τσακίρη μας υποδέχτηκε πριν ακόμα αποκτήσουμε πρόσβαση στο χώρο και στα δρώμενα, συστήνοντάς μας τους συντελεστές κι εισάγοντας μας στο μύθο και τις προεκτάσεις του ενώ μια εντυπωσιακή πανσέληνος-Πασιφάη στόλιζε ασυννέφιαστη τον Αττικό ουρανό, σαν συνεργός κι απρόσμενος συντελεστής των επί σκηνής δρώμενων.

Μετάφραση – Δραματουργία: Γιώργος Σαμπατακάκης

Σύλληψη-Σκηνοθεσία: Γιώργος Ζαμπουλάκης

Σκηνογραφία-Ενδυματολογία -Προσωπεία*: Θάνος Βόβολης

Μουσική: Θάνος Πολυμενέας-Λιοντήρης

Χορογραφία: Ίρις Καραγιάν

Κρουστά: Κωνσταντίνος Σωτηρόπουλος

Βοηθός Σκηνοθέτη: Μπλερίμ Δαμπιράι

Παίζουν:

Μινώταυρος: Μιχάλης Πανάδης

Πασιφάη: Χρυσάνθη Δούζη

Σύστημα Πασιφάης: Δήμητρα Βλαγκοπούλου, Μαριάνθη Κυρίου, Νεφέλη Μαιστράλη, Ευαγγελία Συριοπούλου, Πηνελόπη Τσιλίκα, Ιώβη Φραγκάτου, Αντωνία Χαραλάμπους

Μίνωας: Κωνσταντίνος Ανταλόπουλος

Σύστημα Μίνωα: Βαγγέλης Στρατηγάκος

Τροφός: Μαριάνθη Κυρίου

Σύστημα Τροφού: Ιώβη Φραγκάτου, Αντωνία Χαραλάμπους

Σύστημα Ίκαρος: Ευθύμης Ζησάκης, Λάμπρος Κτεναβός, Άρης Μπαλής, Ντρίνι Τζάνι

Χορός: Κωνσταντίνος Ανταλόπουλος, Ευθύμης Ζησάκης, Λάμπρος Κτεναβός, Άρης Μπαλής, Βαγγέλης Στρατηγάκος, Ντρίνι Τζάνι

Το Φεστιβάλ Αρχαίου Δράματος Αθήνας με θέμα «Οι Τραγικοί Μύθοι Σήμερα» διοργανώνεται από τον Πολιτισμικό Οργανισμό του Δήμου Αθηναίων σε συνεργασία με την Περιφέρεια Αττικής από 25 Αυγούστου έως 18 Σεπτεμβρίου. Στόχος του είναι η σύνδεση του αρχαίου δράματος με τη σύγχρονη πραγματικότητα.

Καλλιτεχνική Διεύθυνση του Φεστιβάλ: Γιάννης Μαργαρίτης.

Η  παράσταση είναι παραγωγή του Πολιτισμικού Οργανισμού του Δήμου Αθηναίων και των Deviant GaZe.